System pomocy społecznej w Polsce i na świecie nie jest neutralny. Od lat działa w sposób, który wspiera tylko tych, którzy wpisują się w tradycyjny...
Ekwador, kraj o niezwykłym bogactwie przyrodniczym, ale równie dramatycznej historii politycznej – od krwawych zamachów stanu w XX wieku, przez...
Xawier Woliński: Prawicowa rewolucja kulturalna
Michał Peno: Gorzki posmak kultury - wszyscy jesteśmy włóczęgami
Adam Jaśkow: Skąd znowu ten Brecht
Piotr Sadzik: Odebranie prawicy monopolu na śmiech to kwestia życia i śmierci
Filip Ilkowski: Cały świat, sikorki i rewolucja pracownicza
Jarosław Klebaniuk: Jak pies
Przemysław Prekiel: Wielki budowniczy Radomia
Piotr Ikonowicz: Stawiają słuszną diagnozę, ale nie wyciągają z niej wniosków
Dotychczasowe szczęście przysłaniać zaczyna ciężar przeszłości - Luna i Amar są wojennymi sierotami. On - weteran noszący w sobie traumę utraty brata i zarazem towarzysza broni - przypadkowo spotyka kolegę z oddziału, Bahriję. Nie poznaje go jednak w pierwszej chwili - dawny kompan przeżył nawrócenie i dołączył do społeczności bośniackich wahabitów, głoszącej powrót do surowych islamskich obyczajów. Gdy bezrobotny Amar zatrudnia się jako nauczyciel informatyki w wahabickim obozie i zaczyna przyjmować sposób życia i idee tamtejszych "braci", kryzys związku oraz konflikt z Luną są nieuniknione. Jego wzór - Bahrija - nie pije alkoholu, nie podaje ręki kobietom, a jego żona nosi czador.
Luna ściera się z Amarem nie tylko jako kobieta, ale również - a może nawet przede wszystkim - jako "zmodernizowana Europejka", przeciwstawiona nowo nabytej fundamentalistycznej muzułmańskiej tożsamości swojego partnera. Pokazując historię kobiety, Jasmila Žbanić robi to z jej perspektywy - dlatego można odnieść wrażenie, że przemiana Amara dokonuje się nagle, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Trudno jednak powiedzieć, że film przedstawia wyłącznie racje jednej strony, jak sugeruje na łamach "Przekroju" Michał Oleszczyk, nazywając "Jej drogę" "feministycznym słowem na niedzielę".
"Jej droga" to oczywiście kino feministyczne. Daleki byłbym jednak od imputowania Žbanić kaznodziejskiego tonu. Fabuła, owszem, jest prosta i opowiedziana "po bożemu". Jednak reżyserce nie sposób odmówić sporej empatii, z jaką traktuje ideowych antagonistów. Muzułmańscy integryści nie są tu automatycznie złowrogimi terrorystami, a ich kobiety - wyłącznie poniżanymi ofiarami ani ograniczonymi fanatyczkami. A i świat zachodniej modernizacji nie jest tu po prostu krainą światła - Luna widzi w nim brak głębszych relacji międzyludzkich, obserwując chociażby toksyczny związek swoich ultrazmodernizowanych, laickich i modnych znajomych. Bohaterka nie przyłącza się jednak do religijnej wolty Amara. "Jej droga" to kino feministyczne - bo opowiada o kobiecie, która potrafi pozostać wierna swoim wartościom i w ich obronie ma odwagę podjąć trudną decyzję.
Przemoc jest u Žbanić wspomnieniem - bolesnym, ale coraz bardziej odległym. Nie ma jej na ekranie - i nie chodzi tu tylko o łatwe do pomyślenia retrospekcje z czasów wojny. Równie łatwo można by pomyśleć, że Luna stanie się ofiarą agresji - jeśli nawet nie partnera, to jego nowych ideowych pobratymców. Czasem na ekranie robi się trochę groźnie - chociażby gdy główna bohaterka chce opuścić wahabicki obóz, a okazuje się to chwilowo niemożliwe. Wahabici są w "Jej drodze" jak strzelba Czechowa, która w ostatnim akcie nie oddaje jednak oczekiwanego strzału. Podobnie zresztą jest z wątkiem lotniczym. Luna jest stewardessą, oglądamy ją podczas lotów - i w głowie widza "po 11 września" (ulubiona kalka wielu publicystów) musi przebłysnąć scenariusz zakończony efektowną eksplozją albo przynajmniej porwaniem.
Do niczego takiego nie dochodzi. Zamiast obwiesić się trotylem albo porwać ukochaną (z samolotem lub bez), Amar po prostu stoi na ulicy i patrzy, jak Luna odchodzi, choć - jak powiedziała - mentalnie to on od niej odszedł. Znając przeszłość Amara, ciąg przyczyn i skutków, który doprowadził go do tak radykalnej przemiany - możemy zrozumieć, dlaczego to zrobił. Może i - jak ironizuje Oleszczyk - droga Luny jest "jedynie słuszna". Ale rozumiemy także "jego drogę".
Na koniec, nie mogę powstrzymać się przed zadaniem retorycznego pytania - czy polskie kino potrafiłoby coś takiego zrobić? Pokazać fundamentalizm religijny jako następstwo problemów społecznych, a nie diabolicznych knowań redemptorystów z Torunia? Spojrzeć na obrońców krzyża z Krakowskiego Przedmieścia z empatią i zrozumieniem tych społecznych uwarunkowań - bez bogoojczyźnianych uniesień i jednocześnie nie przez okulary Kuby Wojewódzkiego? A do tego jeszcze wszystko to połączyć z perspektywą kobiecą, nieobecną prawie w naszych filmach? Wszyscy znamy odpowiedź.
"Jej droga" ("Na putu"), reż. Jasmila Žbanić, prod. Austria, Chorwacja, Niemcy, Bośnia i Hercegowina, polska premiera: 10 września 2010.
Witold Mrozek
*Witold Mrozek - krytyk filmowy i teatralny, współtworzy krakowski Klub KP.
Recenzja ukazała się na stronie internetowej "Krytyki Politycznej" (www.krytykapolityczna.pl).
